HFST ile yeni bir dile başlamak

HFST'nin kurulumu hakkında bilgi için, HFST'ye bakınız.

Bu sayfa HFST ile yeni bir dile nasıl başlanılacağını hakkında bilgi verecek. Burada lexc ve twol biçimciliklerine bazı referanslar var, örneğin FSMBook, ama bunların çoğu özel Xerox uygulamalarıyla ilgilidir, ücretsiz HFST uygulamasıyla ilgili değildir.

Güncel biçimcilikler daha çok veya daha az farklı iken, onları derlemek için kullanılan komutların aynı olması şart değil. HFST Unix ile daha çok uyumlu bir felsefeye/yapıya sahip. Bu yüzden bunun avantajlarını kullanacağız. Hint-Avrupa dillerinin çoğuyla ve yalınlayan dillerle lttoolbox ile kurallara uygun bir şekilde ve kolayca uğraşılabilir. Biz ise bu dil ailelerinden olmayan bir dil ile uğraşacağız, ve karışık bir morfolojiye(yapı bilimine) sahip lttoolbox ile kolayca uğraşılamayacak bir dil.

Başlangıç

Diğer dosya twol veya xfst dosyası olabilir. Bir morfolojik dönüştürücü olan HFST iki temel ilkeye sahiptir, bunlardan biri lexc dosyası. Bu, bu dildeki morfemlerin(anlambirimler) biçim dizgeleriyle birlikte nasıl katılacağını, ekleneceğini tanımlar. Diğer dosya twol veya xfst dosyası olabilir. Bu, morfemler morphographemics (veya "morphophonology") ile birlikte eklenildiğinde gerçekleşecek değişiklikleri tanımlar.

Morphotactics: wolf<n><pl> → wolf + s

Morphographemics: wolf + s → wolves

Burada twol ile ilişkilendireceğiz. Eğer xfst ile ilgileniyorsanız, Foma'nın sitesinde güzel bir öğretici ders var.

Bir sonraki bölümde lexicon ile (lexc dosyası ile) başlayacağız ve morphographemics (twol dosyası) ile devam edeceğiz.

Bunun için HFST3'ü derlediğinizden emin olmasınız.

Dil

Üzerinde çalışacağımız dil çifti Türkçe--Türkmence. Şimdi modelleyeceğimiz dil Türkmence, Türkmenistan'da konuşulan bir dil. Üzerinde çalışacağımız dil çifti Türkçe--Türkmence. İsim kategorisin basit bir çekimlemesini yapacağız. Türkmen isimlerinin basit çekimlemesi şöyledir: Altı isim hali, iki çoğul eki, ve iyelik eki. Ekler kelimenin sonundaki bir ünlü ya da ünsüz harfe bağlı olarak farklı durumlarda olabilirler.

Ünlü Uyumu

Çok basitleştirecek olursak, Türkmence'deki kelime kökleri iki tür olabilir, kalın ünlü kelime gövdesi, ya da ince ünlü gövdesi. Kalın ünlü gövdesi, örneğin "mugallym" "öğretmen" sadece kalın ünlüsü olan bir kelime, ve ince ünlü gövdesi, örneğin kädi "kabak" sadece ince ünlüsü olan bir kelime.Türkmence'deki kalın ünlüler: "a, y, o" ve "u". İnce ünlüler: ä, e, i, ö, ve ü.

Kelimenin gövdesine bir ek ekleneceği zaman, eke koyacağımız doğru ünlüyü seçmek için gövdedeki hangi ünlülerin olduğunu bilmemiz gerekiyor.

Çoğul Eki

Türkmence'de kelime ya tekildir(ek olmadığı yerde) ya da çoğuldur -lar" yada -ler ekinin olduğu yerde. İlki kalın ünlüler ile kullanılır, ikincisi de ince ünlüler ile kullanılır.

Durum Halleri

Durum hallerini için ekleri göstermenin altında daha sıkı ve kısa bir gösterim kullanırız. { ve } aralarında eklerdeki ünlü değişimleri, ( ve ) aralarında ise ünlü türemelerini gösteririz.

Durum	Ek		Kullanım	Örnek
	V	C		V	C
Yalın			Cümlenin öznesini belirtir	pagta	gazan
Sahiplik	-n{y,i,u,ü}ň	-{y,i,u,ü}ň	Şahıs belirtir	pagtanyň	gazanyň
Yönelme	-{a,ä} , -n{a,e}	-{a,e}	Dolaylı tümleç	pagta	gazana
Belirtme	-n{y,i}	-{y,i}	Nesne	pagtany	gazany
Bulunma	-(n)d{a,e}	-d{a,e}	Yer/Zaman	pagtada	gazanda
Ayrılma	-(n)d{a,e}n	-d{a,e}n	Nereden çıktığını belirtir	pagtadan	gazandan

Çekim Örneği

Not: Bu iyelik halini içermiyor.

maşgala "aile"
Durum	Tekil	Çoğul
Yalın	maşgala	maşgalalar
Sahiplik	maşgalanyň	maşgalalaryň
Yönelme	maşgala	maşgalalara
Belirtme	maşgalany	maşgalalary
Bulunma	maşgalada	maşgalalarda
Ayrılma	maşgaladan	maşgalalardan

esger "asker"
Durum	Tekil	Çoğul
Yalın	esger	esgerler
Sahiplik	esgeriň	esgerleriň
Yönelme	esgere	esgerlere
Belitme	esgeri	esgerleri
Bulunma	esgerde	esgerlerde
Ayrılma	esgerden	esgerlerden

Lexicon

Küçük bir tanıtımdan sonra, lexicon ile başlayalım. Yapacağımız dosyanın ismi apertium-tr-tk.tk.lexc, ve o dönüştürücümüzün lexicon'unu içerecek. Şimdi text editörünü açınız.

Temeller

Tanımlamamız gereken ilk şey üretmek istediğimiz etiketler. lttoolbox'da, bu <.dix> dosyasının <sdefs> bölümünde doğrudan yapılır.

Multichar_Symbols

%<n%>   ! İsim
%<nom%> ! Yalın Hal
%<pl%>  ! Çoğul

< ve > sembolleri lexc'in içinde tutulur, bu yüzden % ile çıkmaya ihtiyacımız var.

Tanımlamamız gereken bir diğer şey ise Lexicon NounStems kodunun içinde isim köklerinin listesini gösterecek bir Root lexicon'udur.

LEXICON Root

NounStems ;

Şimdi iki kelimemizi ekleyelim:

LEXICON NounStems

maşgala Ninfl ; ! "family"
esger Ninfl ;   ! "soldier"

Önce isim kökünü koyduk, ve sahip olduğu paradigm(çekim örneği) koyduk, Ninfl yolluyla, ve son olarak, bir komutla(! komut sembolüdür) derleriz.

Ve çekimin en temelini tanımlamak, <n> ile bir isim belirtmek için isim kökünü etiketlemek:

LEXICON Ninfl

%<n%>: # ;

Bu LEXICON, NounStems lexiconundan önce konulmalıdır. # sembolü sözcüğün sonudur. Bunu koymak çok önemlidir, bu dönüştürücünün nerede duracağını söyler.

Derlemek

Şimdi temel bir lexicon'umuz var, derleyelim ve test edelim. hfst-lexc ile derleriz:

$ hfst-lexc apertium-tr-tk.tk.lexc -o tk-tr.lexc.hfst

(Eğer bilgisayarınızda hfst-lexc kurulu değlse, muhtemelen sorunlar çıkacaktır. --enable-lexc ile derlemeniz gerekir, ama hfst-lexc'nin yerine hfst-lexc2fst'yi de kullanabilirsiniz.)

Ve hfst-fst2strings ile test edelim:

$ hfst-fst2strings tk-tr.lexc.hfst 
maşgala<n>:maşgala
esger<n>:esger

Lexica'nın devamı

Şimdi, maşgala ve esger kelimelerinin isim olduğunu tanımlanayı başardık, peki ya çekim. Bunlar lttoolbox'daki 'paradigms(çekim örnekleri) gibi.

Türkmen isminin temel morphotactics (biçim dizgesi):

stem plural? possessive? case copula?

? isteğe bağlı olarak belirtilir. Burada tekil-çoğul ve durum halleriyle çalışıyoruz, bu yüzden çekimi tanımlayalım, ilk olarak tekil-çoğul ile başlayabiliriz. Dosyanın LEXICON Ninfl bölümünde, bir sonraki satırda:

%<n%>%<pl%>:%>l%{A%}r # ;

Oov, Bu çol karışık gözüküyor. Belki, ama her bölüm gerekli, şimdi onları tanımlayalım:

Bölüm	Tanımı
%<n%>%<pl%>	Soldaki bölüm çözümlemeyi tanımlar, bu durumda isim, çoğul. Not, bu çözümlemenin sağ tarafta yapıldığı lttoolbox'ın tam tersidir.
:	: sembolü sağ ve sol tarafı ayırır.
%>l%{A%}r	Burası bölümlere ayrılmış yüzeysel formdur:
%>	Morfem sınır ayırıcısı (bunu sonra açıklayacağız, değişikliklerin olabileceği morfemlerin arasına koyarız.
l%{A%}r	Yüzeysel morfem, bu durumda -lar or -ler
%{A%}	Bir "archivowel"(üst ünlü)... Bir ünlünün 'a veya e olabileceği yer için bir yer tutucu.
#	Kelimenin sonu
;	Satır sonu

Karışık gözükmesinin bir nedeni de % sembolleri. Eğer onları kaldırırsak, daha okunaklı gözükecektir.

<n><pl>:>l{A}r # ;

Karşılaştırma yapıcak olursak, lttoolbox'da, bu şu şekilde olurdu.

<e><p><l>·l<s n="A"/>r</l><r><s n="n"/><s n="pl"/></e>

Şimdi, çekimlemelerimizin ilkini ekledik, çoğul. Onu test etmeden önce iki şey yapmamız gerekiyor. İlk olarak dosyanın Multichar_Symbols kısmına %{A%} eklememiz gerekiyor, üste çık ve ekle, böyle bir şey almalısınız:

Multichar_Sembolleri

%<n%>   ! Noun
%<nom%> ! Nominative
%<pl%>  ! Plural

%{A%}   ! Archivowel 'a' or 'e'

Şimdi dosyayı kaydet. Yapmamız gereken ikinci şey ise yeniden derlemek:

$ hfst-lexc apertium-tr-tk.tk.lexc > tk-tr.lexc.hfst

Ve test edelim:

$ hfst-fst2strings tk-tr.lexc.hfst 
maşgala<n><pl>:maşgala>l{A}r
maşgala<n>:maşgala
esger<n><pl>:esger>l{A}r
esger<n>:esger

Çok iyi, ama bir yönden de kötü, bunlar gerçek yüzeysel formlar değildir. Biz herhangi bir parçada asla esger>l{A}r görmeyiz. Aradığımız kelime esgerler. Peki ya onu nasıl yapabiliriz?

twol'a Giriş

twol'un ana fikri lexc ile üretilmiş yüzeysel formları almak ve kuralları uygulayıp gerçek yüzeysel forma dönüştürmek. İşte burası-l{A}r ı alıp -lar veya -ler yapacağımız yer. Biz temel olarak "eğer kelime kökü ince ünlü içeriyorsa, ince ünlüye değişim istiyoruz, ve eğer kelime kökü kalın ünlü içeriyorsa, kalın ünlü değişimi istiyoruz" diyebiliyoruz. Aynı zamanda, morfem sonunu kaldırırız. Şimdi bir deneyelim.

Şimdi apertium-tr-tk.tk.twol adlı bir dosya yapacağız.

İlk olarak alfabeyi tanımlamamız gerekiyor:

Alphaet
 A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z
 a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z
 %{A%}:a ;

Büyük ve küçük harfleri ayrı satırlarda tanımlamanıza gerek yok, ancak bu daha temiz ve okunaklı yapıyor.

Biz şunu da tanımlamak istiyoruz, ne olursa olsun, morfem sonlarını ; yüzeysel formlardan kaldırmak istiyoruz, bu yüzden bir sonraki satıra, küçük harf satırının altına, ; öncesinde şunu ekleyiniz:

 %>:0 

Burası, morphotactic formun sol kısmı, ve sağ kısmı da yüzeysel form. %>:0 yapmak, %> kodunu 0 koduna çevirir. 0 sembolü çıktı değildir.

Şimdi, son alfabe görünümü bunun gibi olmalıdır:

Alphabet
 A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z
 a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z
 %{A%}:a %>:0  ;

Şimdi onunla çalışmak için bazı "sets" tanımlamamız gerekiyor, bunlar temel olarak özelliklere çeviri yöntemleri vermek içindir, örneğin kurallarda bahsedeceğimiz "back vowel"(kalın ünlü) ve "front vowel"(ince ünlü).

Sets

Consonant = B Ç D F G H J Ž K L M N Ň P R S Ş T W Z
            b ç d f g h j ž k l m n ň p r s ş t w z ; 
Vowel =     A E Ä I O Ö U Ü Y Ý 
            a e ä i o ö u ü y ý ;
FrontVowel = Ä E I Ö Ü ä e i ö ü ;  
BackVowel = A Y O U a y o u ;
NonBack = Consonant FrontVowel %> ;
NonFront = Consonant BackVowel %> ; 

Şimdi yüklenecek her şeye sahibiz, kural eklemek için, yeni bir bölüm var, Rules:

Rules
  
"Front harmony in suffixes"
%{A%}:e <=> FrontVowel: NonBack:* %>: NonBack:* _ ;

Kural esas olarak şöyle diyor: "Eğer önceki harfler kalın ünlüler bekliyorsa, yani kalın ünlü gelecekse, {A}'nın yerine e koy, devamında bir morfem sonu var, ondan sonra kalın ünlü yok, ve bir yerde bir ince ünlü var."

Şimdi ise, kuralı derlemek ve test etmek:

$ hfst-twolc -R -i apertium-tr-tk.tk.twol -o tk-tr.twol.hfst
Reading input from tk.twol.
Writing output to tk.twol.hfst.
Reading alphabet.
Reading sets.
Reading rules and compiling their contexts and centers.
Compiling and storing rules.
Compiling rules.
Storing rules.

Kesişen Birleşimin Gücü İle

Son dönüştürücüyü elde etmek için, yapmamız gereken şey morphographemic model (twol) ile morphotactic model'i(lexc) birleştirmek. Bunu yapmanın bir yolu oldukça etkin olan "intersecting composition". HFST'de kullanacağımız hfst-compose-intersect isimli bir araç da var.

$ hfst-compose-intersect -1 tr-tk.lexc.hfst -2 tr-tk.twol.hfst -o tr-tk.autogen.hfst

Şimdi son dönüştürücümüzü test edebiliriz:

$ hfst-fst2strings tr-tk.autogen.hfst
maşgala<n>:maşgala
maşgala<n><pl>:maşgalalar
esger<n>:esger
esger<n><pl>:esgerler

Harika!! İstediğimiz formlara ulaştık!!!.

Analiz ve Oluşum

Yukarıda yaptığımız dönüştürücü oluşturmak içindi, ama biz format yüzünden henüz onu hfst-proc ile kullanamıyorduk.Eğer hfst-proc ile onu kullanmak istersek, ihtiyacımız olan her şey aşağıdaki komutla formatı değiştirmek:

$ hfst-fst2fst -O -i tr-tk.autogen.hfst -o tr-tk.autogen.hfst.ol

Şimdi çoğullarımızı oluşturabilmeliyiz.

$ echo "^maşgala<n><pl>$" | hfst-proc -g tr-tk.autogen.hfst.ol
maşgalalar

ve

$ echo "^esger<n><pl>$" | hfst-proc -g tr-tk.autogen.hfst.ol
esgerler

Peki ya bazı kelimeleri analiz etmek ? Şimdi dönüştürücüyü invert(çevirmek) etmemiz gerekiyor. Bu sol tarafı sağ tarafa çevirir, ve sağ tarafı da sol tarafa, iki aşamada yapalım ve sonuçları görelim:

$ hfst-invert -i tr-tk.autogen.hfst -o tk-tr.automorf.hfst

$ hfst-fst2strings tk-mor.hfst
maşgala:maşgala<n>
maşgalalar:maşgala<n><pl>
esger:esger<n>
esgerler:esger<n><pl>

Gördüğümüz gibi sol taraf yüzeysel form ve sağ taraf da analiz. Şimdi ise çözümleyici optimised lookup formatına çevirmek:

$ hfst-fst2fst -O -i tk-tr.automorf.hfst -o tk-tr.automorf.hfst.ol

Ve bazı analizler yap:

$ echo "maşgalalar" | hfst-proc tk-tr.automorf.hfst.ol
^maşgalalar/maşgala<n><pl>$

$ echo "esgerler" | hfst-proc tk-tr.automorf.hfst.ol
^esgerler/esger<n><pl>$

Sorun Giderme

Tüm "multicharacter symbols" tanımlandı mı? Eğer hepsini eklediğini düşünüyorsan, üçlü kontrol yap. Bu twol'daki sorunlarını lexc'de olduğu kadar giderir.